Aramaio ezagutu

Askotan kondairaz mozorrotuta kontatzen den historia da Paularena, tristea bezain gogorra. Arexola auzoko Pedro Martin Arexolaleiba eta Manuela Bernaolaren alaba zen Paula. Gertatutakoa Jauregi Txiki izenez ezagutzen den baserrian gertatu omen zen. Paularen gurasoak Aramaioko familia boteretsuenetako bat zen. XIX. mendeko lehenengo erdian kokatu behar dugu ondoren kontatzen dena.

Arexola auzoan gertatu zen. Itxuraz, Pedro Martin izeneko jauntxoaren alaba zen Paula eta Gantzaga auzoko baserritar batekin maitemindu zen. Paularen gurasoek erabaki zuten ezin zela baserritar batekin ezkondu eta nolabait hori ebitatzeko, baserrian toki ilun eta heze batean ezkutatu zuten.

Gertaerak XIX. mendearen erdialdean gertatu ziren. Paula 1815eko maiatzaren 22an jaio zen. Eta 27 urte inguru zituenean sartu zuten gela ilun batean. Zortzi urte baino gehiago egin zituen bertan,  egoera tamalgarrian.

Aita, Pedro Martin, gizon boteretsua eta herri erdiaren jabea zen; beraz, salaketak izan arren, ausart atera zen epaiketaren ondoren, erregeari urrezko txanponak ordainduta.

Informazio gehiago:

Gertatu zena honako artikuluan kontatzen du Velez de Mendizabalek, bere blogean:

• PAULA LEIVA: LA EMPAREDADA. ARAMAIO 1851

Liburuxka: La desaparecida del valle

Atxin baserria XIX mende hasieran dago dokumentatua. Mediterraneoko isurialdean kokatzen da, Oletako herrigunea eta Etxaguen auzunearen artean mendian bakartuta.

1843ko gertaera bitxia bezain makabroa izan zen, garaiko prentsan oihartzun zabala izan zuena gainera. Itxuraz, Manuel Aspiazu izeneko gazte bat Atxin baserrira hurbildu eta bertan geratu zen afaldu eta lo egitera. Gau horretan, indarkeriaz eta bortxaz egin zuen lapurreta baserrian eta ondoren epaitua eta kondenatua izan zen.
Gertatu zena honako bi artikuluetan kontatzen du Velez de Mendizabalek, bere blogean:

• ARAMAIOKO ATXIN BASERRIKO KRIMENA (2tik lehena)
• ARAMAIOKO ATXIN BASERRIKO KRIMENA (2tik bigarrena)

Aramaioko Ibarra zaintzen duen 835 metroko mendia da Tellamendi. Aramaioarrek estima handia diote eta bertara joateko ohitura handia dago. Gehituta dagoen historia 1977an hasi zen, eta oraindik herritar askoren memorian gordetzen da.

Gurutzeak 1977ra arte iraun zuen sendo, herriko erreferente bezala, baina urte horretako urtarrilaren 1ean bota egin zuten gurutzea, bertan ikurriña bat jarrita zegoelako. Gaiarekin lotuta, hauek dira “Tellamendi 1977…eta herria josten hasi zen” izenburuko liburuan azaltzen diren pasarte batzuk:

• Urteko egun askotan agertzen ziren ikurrinak Euskal Herriko puntu ezberdinetan, mendi puntetan, etxeko balkoieren batean… Baina egun berezietan ikurrinek indar handiagoa hartzen zuten, jende ugarik ikusi eta sentitu zezakeelako eta argi zegoen urte horretako Gabon Zahar eguna ez zela salbuespena izango.

• Hala, zintzilikatzen ziren ikurrinen tamaina nahiko txikia izaten zen. Orduan, gure herritar batek, gaztetasunaren eta ideia politikoen inpultsoa jarraika zera proposatu zuen: – Agertuko dan hurrengo ikurriñie haundi-haundixe izengo da, ha ikusteko katalejuek biher ez izeteko!. Eta halaxe izan zen, herria ikurriña erraldoia josten hasi zen eta baita lortu ere.

• 1976 urteko Gabon Zahar eguneko arratsaldean herriko gazteek jarri zuten aipatutako ikurriña erraldoia Tellamendi gurutzean. Baina, Guardia Zibilen presentzia nabaritu zen herrian eta Teilamendira igotzen ikusiak izan ziren. Eguerdi aldera, ordubiak eta hirurak bitartean, herria izoztu zuen soinu erraldoi bat entzun zen; gurutzea lehortu eta bota egin zuten. 1977ko urtarrilaren 1a zen.

• Garai hartzan Julian Unzueta zen Aramaioko alkatea eta aurretik Gasteizko teniente koronelak Juliani eginiko mehatxua bete egin zen: Ikurrina Teilamendin berriro agertuz gero, bota egingo zutela.

• Herriak berehala erantzun zuen eta notiziak zehazten duen erara, herriaren atal handi batek manifestazioa burutunzuen Guardia Zibilaren kuartelera.

• Azaltzen ari garen gertaera guztia Euskal Herriaren mugimendu eta aldaketa prozesu batean barneraturik zegoen, Ikurrina aldaketen aldarri nagusienetarikoa izanik, dudarik gabe. 

• Teilamendiko ikurrina suntsitu zen hilabete berean, urtarrilaren 18an hain zuzen, Euskal Herriko banderatzat har zitekeenak plaza zein etxeko balkoietan haizearen erritmora dantzatzeko askatasuna lortu zuen, Madrilek erabakita.

• Urtarrilean zehar Euskal Herriko plaza ezberdinak bete egin ziren ikurrina udalaren balkoian zintzilikaturik ikusteko nahiez. Ez zen bandera bat soilik, sentitzen zen behar bat baizik.

• 1977ko lehenengo hilabeteak ez ziren lasaiak izan herritarrentzat, beraz, askok burua Teilamendin baitzeukaten. Eta berriro ere gurutzea Tellamendin eraikitzeko proiektuari ekin zioten. Oraingoan ere auzolanean, hainbat herritarren parte hartzearekin.

• 1977ko martxoaren 5ean jaso zen berriro gurutzea eta urte bereko uztailaren 21ean inaugurazio ekitaldia egin zen.

• Argazkiak: Tellamendi gurutzea

Liburua: "TEILAMENDI 1977 ...eta herria josten hasi zen"

• 2018 urtean argitaratu zen gertakari guztiak biltzen duen liburua.
• Idazlea: Sabin Aranburu Markaide
  Portada eta maketazioa: Txomin Elorza Isazelaia
  Sustatzailea: Aramaioko Udala

OLETAKO MAISUAK EMAZTEA HIL ZUEN. URTEA: 1928

Estatuko egunkari askoren portada izan zen gertakari hau. 1928ko uztailaren 15ean gertatu zen. 

Garaiko Heraldo Alavés periodikuan jaso zen nola Oletako maisua zen Ildefonso Urarte Uzquiano, 46 urte zituenak, Justa Susaeta Martinez bere emaztea hil zuen, 45 urte zituena.

Ondoren, herritik ihez egin zuen Ondarrura eta handik egun batzuetan atxilotua izan zen. Emaztearen hilketaren errudun deklaratu zen. 

Urtebe beranduago izan zen epaitua, 1929ko martxoaren 23an Gasteizen.

Honelaxe jasotzen du J.M. Velez de Mendizabalek bi artikuluetan:

• OLETAKO MAISUAK EMAZTEA HIL DU. 1928 (2tik lehena)
• OLETAKO MAISUAK EMAZTEA HIL DU. 1928 (2tik bigarrena)

Irudi honek 1867. urtean Aramaion sinatutako egiazko ezkon ituna jasotzen du. Ezkon ituna Albinan sinatu zen, irailaren 14an, bailarako bizilagun baten eta Zarimutzeko bizilagun baten artean.

Ezkon ituna Albinako katai-etxean sartu zen indarrean. Bertan bildu ziren: senargaiaren gurasoak, 63 eta 52 urtekoak, 32 urteko senargaiarekin eta emaztegaiaren gurasoak, 49 eta 41 urtekoak, 23 urteko emaztegaiarekin.  Aita Santuaren dispentsa dute, odol-ezkontza ahaidetasuna izateagatik, hirugarren graduan. Eta jasotzen da senar-emazteak senargaiaren etxera joango zirela bizitzera, senargaiaren gurasoekin.

Ezkon itunaren lehen baldintza da ezkongaien gurasoek dohaintzak egitea ezkongaiei: "con motivo de él, han de mandar los padres a sus respectivos hijos, esto es, los del novio los bienes inmuebles, muebles, semovientes y demás que se detallarán y los de la novia los muebles, ropas y efectos y dinero que también se expresarán”. 

Senargaiaren gurasoek, etxaldea, lur sailak, eta mendiko harizti eta gaztainadiak ematen ditu dohaintzan, guztia era honetan baloratua: “cuarenta mil nobecientos ochenta y cuatro reales y seis maravedís equivalentes a cuatro mil nobenta y ocho escudos, cuatrocientas diez ocho milésimas”.

Emaztegaiaren gurasoek berriz honako emaria egiten diete senar emazteei: “Dos cujas de camas, una cómoda y una arca valuado todo en setenta escudos, Dos gergones en ocho escudos, Cuatro colchones en cincuenta y seis, Cuatro almoadas en ocho, Seis sábanas en treinta y seis, Dos fundas de colchón, tres paños de manos y dos servilletas en veintidos, Dos sobre-camas, una de ellas de hilo blanca y de percal la otra en catorce, Ocho fundas de almoada en diez y seis, Una caldera de cobre y una errada para agua nuevas, un par de layas y un azadón, Un paraguas, Dos aguabenditeras, Quince camisas, doce de ellas nuevas en sesenta, Doce vestidos de día de fiesta y labor en nobenta y seis, Seis sayas bageras en veinte, Cuatro justillos en dos, Seis pañuelos de cabeza en cuatro, Doce sabanillas para idem en siete, Nuebe pañuelos de hombros en cuarenta y tres, Ocho delantales en seis, Seis moqueros en dos, Dos mantillas en seis, Nuebe pares de medias en diez, Cuatro idem de zapatos y dos idem de albarcas en siete”. Egiazko kalkuluak eginda emaztegaiaren gurasoek egindako dohaintza 1389 eskudutakoa izango zen.

Tomas Lopez Espainiako XVIII. mendeko geografo ilustratuak Espainiako herrien hiztegia (“diccionario de pueblos de España”) egin nahirik garaiko Espainiako herri ezberdinetara gutunak bidali zituen informazioa eskatzeko. Espainiako herrien hiztegia ez zen inoiz argitaratu, baina hainbat informazio jaso zuen Tomas Lopezek.

Liburutegi Nazionaleko 7311 eskuizkribuan Euskal Autonomi Elkidegoko erantzun desberdinak gordetzen dira, tartean Aramaioko bi apaizek, Domingo de Uribarren  eta Pedro Antonio de Mazmelak Aramaiotik bidalitakoak.

Panel honetan Domingo de Uribarrenek eta Pedro Antonio de Mazmelaren eskutitzetan jasotako Aramaioren deskribapenak jasotzen dira.

Domingo De Uribarrenen erantzuna Tomas Lopezi:

“Devo infomar que este valle de Aramayona se compone de una calle reducida que tiene su parroquia subiendo asia mediodía, como tres tiros de valle; esta iglesia es de patronato, pertenece al Conde de este valle que lo es el marqués de Mortara. A esta iglesia se llama Zalgo, su titular es San Martín el obispo; a la calle Yvarra”.

Pedro Antonio De Mazmelaren erantzuna Tomas Lopezi: (1799. urtea)

 “Este valle de Aramaiona, en su Gainbarru, está poblado de eredades y montes situados en colla[dos] de subidas y bajadas que con sus riachuel[os] se da a entender, y ecepto en Ybarra, todo lo demás se compone de labradores y caseríos que son casas solares ynfanzonas. Y en Ybarra succede (entre renglones: “lo mismo”) con la adbertencia de que en esta población hay veinte y siete fraguas de fábricas de errage, que cada una trabaja al día al presente ocho dozenas de a 48 erraduras cada dozena, y su precio es igualmente al presente, siendo la dozena de asnal de a 10 libras, 13 y 1/2 reales, la de a 12 libras a 15 y ½ reales, la de 14 a 17 y ½  y la de 16 a 19 y ½ reales.

También se trabajan los otros géneros maiores que son cortadillos mulares, echizos caballares y demás géneros de esta natura[leza] (puede faltar texto) preferencia a todas las demás fábricas pero se adbierte que estos últimos géneros como erraduras maiores, se cuenta cada dozena con 24 [he]rraduras, y al respectibe del peso es también su precio a corta diferencia, el qual suele tener a cada punto sus altos y bajos. Y se suplica al señor don Thomás López, dé esta noticia al público por medio del Correo Mercantil. Además de dicha fábrica de erradura ay tres fraguas donde se fabrican achas, azadas, vigornias, ynques, picas y todo género de erramientas de labranza y fábricas. (Con otra letra) Produce tri[go], maíz, aba, zenteno, zebada, garbanzos, alu[bias], lentejas, (entre renglones: “lino”) casttaña, nueces, zerezas, guindas, (roto) manzanas, ygos, y en fin todo género de (no hay más texto de esta contestación)”.

Horretaz gain Gasteizko Elizbarutiaren Artxibo Historikoan, Tomas Lopezi bidalitako beste testu hau ikusi daiteke. Tomás de Zuazuak bidalitakoa da, Aramayonako biztanlea. Urtea: 1799.

“Puebla de Ybarra, población principal en donde se hallan los oficiales del valle y casa consistorial, hospital, escuelas y fábricas de hierro.

En esta puebla se hallan todos los arttesanos, tiendas, bottica, ciruxanos, tabernas, mesones y casa consisttorial magnífica, hospittal, carnicería, escuela y una famosa fábrica y comercio de errage cuia industria manttiene más de cien familias, fuera de las que sosttiene por el consumo de los víveres nezesarios al manttenimientto de estos honrrados arttesanos, cuia manufacttura se esttiende por las Casttillas, Aragón, etcétera.

Herramientas de labranza, ayunque, hachas, azadones. A más de ésttos hay ttambién maestros excelentes en ferrattería que hazen ramienttas de ttodo género para ttratravaxar (sic) en fierro ramienttas de labranza para el país, junques para ttoda suertte de fraguas, junques y ramienttas para albaittares, hachas y hazadones para ttodas parttes, etcétera. También huvo dos ferrerías que en el día esttán demolidas”.

XVIII mendeko Aramaiori buruz idatzitako gaur egungo testu batzuk.

Aramaioko mendiekin lotutako testua: 

“En 1690 tiene lugar la firma de un acuerdo entre el conde del Valle de Aramayona y el Valle, por el que aquél se reserva el aprovechamiento de los robles bravos existentes en los Montes Altos, conocidos dichos robles en Aramaio como “tantais” cuyo destino era la construcción de navíos. En el efímero reinado de Luis I, en 1724, se derriban robles bravos en los montes de Albina y Altube para la construcción de 4 fragatas para la Armada.”

Aramaioko udaletxearekin lotutako testua:

“El 20 de Marzo de 1741 reunido el Concejo General de aramaioneses decidió comprando el antiguo caserón de Burgoa con su huerta, edificar la nueva planta del Concejo con dos plantas, incluído el desván, con cinco arcos, (Al final fueron 8 arcos) en el zaguán, cárcel y alhóndiga incorporados, Sala de Concejo, y, vivienda para el alguacil carcelero, con dos habitaciones, cocina y recocina. Calculando el coste en 54.000 reales.

Se cargó con impuestos a tabernas, carnicerías o comercios; venta de ramaje, “burullo” (leña de baja calidad) de sus montes de carbón, de la bellota de (Añebarri) para engorde de cerdos, impuesto de cuatro maravedíes por cada azumbre de vino que entrase en el Valle. Este impuesto supuso un sustancial ingreso: alrededor de 9.000 reales anuales: (un cálculo aproximado) si cada real valía 34 maravedíes y se recaudaron 9.000 reales cargando 4 maravedíes a cada azumbre (=dos litros), se consumían en el Valle 153.000 l. de vino al año.”

Aramaioko kulturarekin loturako testua:

“Pedro Ignacio de Barrutia Basaoigoitia nació en Ibarra de Aramayona, Alava, en 1682. Fue escribano de Mondragón, en donde contrajo matrimonio en 1712 con Maria Luisa de Humendia y Arraga y muere en 1759. Es el autor de una obra lírica-dramática … Auto para la Noche-buena o Gabon-Gaberako. ... fue publicado en 1879. Es parecido a los autos litúrgicos medievales, como los Misterios o las moralidades francesas. En esta obra se glosa el misterio del nacimiento de Cristo e intervienen personajes como Mari Gabon, Gracioso, Tomás el tabernero y Chato, … Se supone que se representó en Mondragón alrededor de 1752 …”

1899 urtean ospatu ziren Aramaion Lore eta Jokoak, Antoine d' Abbadieren alargunaren ekimenez.

Eta 1999. urtean, 100 urte bete zirenean, ospakizun berezia egin zen Aramaion. Lore-Jokoak egin zirela. Mendeaurrena gogoratzeko, Aramaioko Udalak hainbat ekitaldi antolatu zituen, eta besteak beste, aurretik ezagutzen zen "Las Fiestas Euskaras en el Archivo del Valle de Aramaiona" izeneko ikerketa borobildu eta osatzen duen lana aurkeztu zen.

1899ko Lore-Jokoei dagokienez, antolatutako ekintzak zeintzuk izan ziren, zenbat parte hartzaile izan ziren eta zenbaterainoko arrakasta izan zuten gene kien, "Euskalzale" aldizkarian Resurreción María de Azkue antolatzaileak argitaratutako artikuluei esker.

Informazio gehiago:  https://www.euskonews.eus/zbk/46/aramaioko-lore-jokoen-mendeurrena/ar-0046001005E/